Nefsine uyarak hâsıl olan günâhları, kalb ile tevbe, dil ile istigfâr ederek ve dünyâda sıkıntılar çekerek, afv edilecek, doğru Cennete giderek, ni’metler içinde sonsuz yaşayacakdır. Bunlara(Sâlih kul) denir.

2– Peygambere inanır ve buna uyar. Dünyâda dert, sıkıntı ve hastalık içinde yaşar. Derdlere sabr ve şükr eder. Sabrları, derecelerinin, sonsuz ni’metlerinin artmasına sebeb olur. Bunlar, nefslerine uymaz. Bunlara (Velî) denir. Böyle kimseler azdır.

3– Peygambere inanır. Peygambere değil, nefsine uyar. Dünyâda sıkıntı çeker. Bunlar, nefslerine uyarak hâsıl olan günâhlar kadar Cehennemde yandıkdan sonra, Cennete gireceklerdir. Bunlara (Fâsık kul) denir. Çok habîs kimselerin dahâ çok azmaları için, işlerinde başarı, kolaylık ve râhatlık da verilir. İslâmiyyetin bir emrini beğenmiyen kâfir olur. Kâfirler, Cennete girmeyecek, Cehennemde sonsuz yanacaklardır.

4– Peygambere inanmaz. Ahkâm-ı islâmiyyenin emr ve yasak etdiği şeyleri akl ile bulup, bunlara ve müslimânlara uyan kâfirler, dünyâda se’âdete kavuşur.

İLM-İ AHLÂK VE İSLÂMİYYETDE
AHLÂK TERBİYESİ

Kalb ile rûhun hâllerini ve işlerini bildiren ilme (Ahlâk ilmi) denir. İnsan yalnız başına iken, bu hâller ve işler dokuz bâb olarak bildirilmişdir. [Biz, kitâbımıza, bunlardan yalnız altı bâbı aldık.]

BİRİNCİ BÂB

Burada huyların nev’leri, iyi ve fenâ şeyler bildirilecekdir. Huy, kalb ile rûhun melekesi, ya’nî alışkanlığı demekdir. Bu alışkanlık ile, düşünmeğe lüzûm kalmadan iş yaparlar. Yerleşmiş olan huya (Meleke) denir. Geçici olan huya (Hâl) denir. Meselâ gülmek, utanmak, birer hâldir. Cömerdlik, cesâret, birer melekedir. Ahlâk, ya’nî huy deyince, meleke anlaşılır. Ba’zan hayr işlemek huy değildir. Her zemân hayr işlerse, cömerd huylu denir. Her zemân, fekat kendini zorlıyarak yaparsa, yine cömerd huylu olmaz. Kolaylıkla, seve seve yaparsa, huy denir.

Huy, iyi veyâ kötü iş yapmağa sebeb olur. Yâhud da, iyi ve kötü olmıyan şeye sebeb olur. Birincisine (Fazîlet) veyâ iyi ahlâk denir. Cömerdlik, şecâ’at ya’nî yiğitlik, yumuşaklık böyledir. İkincisine (Rezâlet) veyâ kötü ahlâk denir. Hasîslik ve erkekler için korkaklık böyledir. Üçüncüsüne fazîlet de, rezâlet de denmez. (San’at) deniliyor. Terzilik, çiftçilik böyledir. Bu kitâbda birincisi ve ikincisi zikr edilecekdir.